Deneyimleyerek öğrenmek: Bilginin beceriye dönüşme süreci

Bugün sizlere finans piyasalarında öğrenme süreçlerinden ve pratik yapmanın, yanlışlarınızdan dersler çıkarmanın ve gelişim odaklı bir zihin yapısına sahip olmanın neden kıymetli olduğundan bahsedeceğim. Gözlemlediğim kadarıyla, şahıslar eğitim süreçlerini tamamladıktan sonra bir-iki hafta içerisinde aldıkları başarılı süreçler yüzünden kendilerini adeta “market yapıcı” ilan etmekte ve risk iştahlarını gitgide artırmakta, sonrasında ise birçok kişi üzere hüsrana uğramakta. Hüsrana uğradıktan sonra ise ya diğerlerini suçlamakta ya marketi terk etmekte ya da öğrenme sürecine devam etmekte, yanlışlarından ders çıkarmaktadır.

İnsan ebediyen öğrenen, yeni hünerler kazanmaya eğilimli olan ve gitgide daha uyguna gerçek evrimleşen bir varlıktır. Örneğin bir bebeği düşünelim, bebek doğduğu vakit hiçbir şey bilmemektedir. Vakitle etrafındakilerin yapabildiği davranışları müşahedeler ve kendisinin de bu davranışları yapabileceğini keşfeder. Daha sonra birinci adımını atmaya çalışır, başta ne kadar güçlü olsa da düşe kalka bu süreci atlatır ve birinci adımını atmaya başarır. Vakit geçtikçe de bizler üzere düşünmeden hareket etmeye başlar. Pekala, bu öğrenme süreci nasıl gerçekleşiyor?

Martin Broadwell tarafından ortaya atılan ve Maslow’un son halini ortaya koyduğu dört kademeli öğrenme (yetkinlik) modeline nazaran bireyler başlangıçta neyi bilip bilmediklerinin farkında değillerdir, neyi bilmediklerini öğrendikten sonra ise maharetlerini bu tarafta geliştirerek öğrenmeye başlarlar ve vakitle uzman hale gelmeye başlarlar. Dört evreyi finans piyasalarından örneklendirerek ilerleyebiliriz.

1. Kademe: “Bilinçsiz-Yetersizlik”

Bu kademenin temel mantığı “Bilmiyorum ve neyi bilmediğimin farkında değilim” üzerinedir. Birey bu kademede bilginin varlığından haberdar değildir ve hasebiyle bilgiyi kullanamaz, yani yetersizlik seviyesindedir. Örneğin 22 Mayıs 2010 tarihinde Laszlo Hanyecz 10.000 Bitcoin karşılığında iki pizza satın almıştır ve bu süreç Bitcoin’le gerçek mal yahut hizmet alınan birinci süreçtir. Ortaya çıktıktan sonra (2008 yılında) yıllarca kimsenin ne olduğunu dahi bilmediği Bitcoin’in buralara gelebileceğini öngörebilseydi ve hiç satmasaydı kim bilir kaç bin doları olurdu?

2. Evre: “Bilinçli-Yetersizlik”

Bu kademenin temel mantığı “Bilmiyorum fakat neyi bilmediğimi biliyorum” üzerinedir. Birey bu basamakta bilginin varlığından haberdardır fakat onu kullanamaz. Bitcoin’i ve türevlerini tahminen bir arkadaşınızdan, tahminen bir tanıdığınızdan tahminen de toplumsal medyadan duydunuz ve merak ettiniz. Biraz okuduktan sonra alınıp satılabildiğini gördünüz lakin hâlâ bunun nasıl yapılabileceğini bilmiyorsunuz.

3. Kademe: “Bilinçli-Yetersizlik”

Bu kademenin temel mantığı “Biliyorum, farkındayım ve uyguluyorum” üzerinedir. Birey bu kademede hem bilginin varlığının farkındadır hem de onu kullanmaktadır. Bu bahiste aldığınız eğitimlerden sonraki kademeyi şuurlu yetersizlik etabı üzere düşünebilirsiniz. Her şeyi en ince noktasına kadar müşahedeler, notlarınıza bakarak süreç almaya çalışırsınız. Örneğin bir Fibonacci çizmek istediğinizde zirveden tabana mi, tabandan doruğa mi almanız gerektiğini, gördüğünüz yapıların notlarınızdaki hangi yapıyla eşleştiğini çözmeye çalışırsınız. Bu evre daima dikkat gerektirdiği için öğrenme sürecinin en yorucu basamağı olarak geçmektedir, zira bilgi şimdi otomatiğe bağlanmamıştır ve daima tetikte olmayı gerektirir.

4. Evre: “Bilinçsiz-Yeterlilik”

Bu kademenin temel mantığı “Biliyorum ve artık farkında olmadan uyguluyorum” üzerinedir. Birey bilginin varlığından haberdardır ve bilgiyi daima kullandığı için artık otomatiğe bağlamıştır, bilginin üzerine düşünmez. Notlarınıza dahi bakmadan yapıları görebildiğiniz, nerede nasıl bir süreç kurgulamanız gerektiğini anlayabildiğiniz ve hem riskinizi hem de kârınızı evvelce belirleyebildiğiniz evreye denk düşmektedir.

Özetle aslında öğrenme bizler için bir süreçtir ve öğrendiğimiz şeylere başta çok dikkat vermemiz gerekirken vakit geçtikçe otomatik hale gelmeye başlar. Birçok kişinin en temel kusuru ise öğrenmeye başladıktan sonra kısa mühlet içerisinde birkaç başarılı sürecini temel alarak kendisinin işi büsbütün çözdüğünü düşünmesi ve otomatiğe bağlamaya çalışmasıdır. Halbuki otomatiğe bağlama süreci aslında bireylerin yaptığı pratiklerden etkilenmektedir. Örneğin birçok kişi tarafından bilinen ve Malcolm Gladwell tarafından ortaya atılan 10.000 saat kuralına nazaran bir kişinin bir işte ustalaşması için ortalama 10.000 saat şuurlu bir biçimde, yanılgılarını fark ederek, geri bildirim alarak ve kendisini geliştirmeye çalışarak pratik yapması gerekmektedir.

İkinci boğasını yaşayan yatırımcının avantajı

Tüm bu öğrenme ve pratik etme sürecinin epey güç olduğunun, çok fazla emek ve uğraş gerektirdiğinin ben de farkındayım. Bilhassa bizimki üzere enflasyonun çok yüksek olduğu, bireylere emeğinin karşılığının verilmediği ve ekonomik açıdan epey sıkıntılı ülkelerde birçok kişi süratlice varlıklı olmayı istemekte lakin ne yazık ki finansal piyasalarda bu kolay bir biçimde mümkün değil. Uzun bir müddet boyunca kendinize yatırım yapar, finansal okuryazarlığınızı artırır, piyasaları müşahedeler ve temel tahlil bilginizin yanı sıra teknik bilginizi de güçlendirirseniz vakitle fırsatları görmeye başlarsınız. Severek takip ettiğim birçok kişinin sıklıkla tekrar ettiği bir şey var: Birinci boğada neredeyse herkes para kaybederken ikinci boğasında evvelkinden ders çıkarabilen şahıslar para kazanmayı başarabilmekteler zira bu bireyler ne vakit yatırım yapacağını, hangi pariteleri ve metrikleri takip etmesi gerektiğini, 10x-50x-100x’leri beklemektense basamaklı bir halde kâr almasının, risk ve portföy idaresi sürdürmesinin, unsurlarına bağlı kalmasının ne kadar kıymetli olduğunu ve davranışlarının hakikaten de bir sonucu olduğunu kavramıştır.

Öğrenme evrelerini kendi süreçlerinizi temel alarak tekrardan değerlendirebilirsiniz. Finansal piyasalarda fırsatlar olduğunu daha evvel tahminen de hiç bilmiyor, sadece gününüzü kurtarmaya çalışıyor ve altın, döviz üzere daha “risksiz” yatırım araçlarıyla yetiniyordunuz. Artık ise derya deniz olan bir yerdesiniz ve geleceğinizi kurtarabileceğini düşündüğünüz bir sonraki fırsatı yakalamaya çalışıyorsunuz.

Bu süreçte çok fazla kusur yapabilir, para kaybedebilir ve pes ederek eski hayatınıza dönebilirsiniz. Bana nazaran bu çok mümkün değil zira bir hususta farkındalık kazandıktan sonra insan eskisi üzere olmamaktadır, artık yeni bir gerçekliğin içerisindedir ve ona ahenk sağlaması gerekmektedir. En sevdiğim sinema olan Matrix bu durumu çok hoş bir formda ele almıştır (hâlâ izlemeyen varsa mutlaka izlemelidir). Bu noktada yapılması gereken şey pes etmek yerine gelişim odaklı bir zihin yapısı geliştirmektir. Bir sonraki yazımızda finans piyasalarında yanlışlardan ve Carol Dweck tarafından ortaya atılan zihin yapılarından bahsedeceğim. O vakte kadar çokça pratik yapmanız ve öğrenme sürecinize devam etmeniz dileğiyle…